De angst, het meisje

 Voordat ‘Chrissie’ wordt opgegeten zit ze gezellig met een groep jongelui bij het kampvuur.  Eén van de weinige shots waar ze duidelijk herkenbaar in beeld komt. Hierna is ze alleen nog  in eva-kostuum te bewonderen. De openingsscène van Jaws speelt zich geheel af in het donker. Tijdens de eerste aanval komt de haai zelf niet in beeld.  Een gruwelijke, bijna perverse scène zonder een druppel zichtbaar bloed. ‘Suspense’ op het hoogste niveau. Dit is de beruchte scène die de kijkers over de hele wereld schokte, verraste en bijna deed juichen in hun stoel. Zo uniek dat deze scène in de film zelf niet meer werd geëvenaard werd en wellicht ook niet alle andere 'griezel' films daarna.

 

De kwetsbare mens

 “De naakte mens voelt zich nergens  zoo kwetsbaar als in het badwater” heb ik ooit ergens gelezen. Chrissie voelt zich echter als een ‘vis in het water’. Dit ‘van onderaf perspectief’ laat ons, de toeschouwers als het ware meekijken met de haai zonder dat wij zien wie de moordenaar eigenlijk is. Enkele seconden later slaat het noodlot meedogenloos toe. De roofvis mag zijn grote, hoekige tanden zetten in het zachte jonge, vlees van een Amerikaans meisje. Eén van de geheimen Jaws is de muziek (John Williams). Iedere keer als de witte haai in de buurt komt klinkt die geheimzinnige Jaws muziek, een compositie gebaseerd op twee noten. Een geniale, effectieve compositie die later synoniem werd voor ‘gevaar’.

 

De bezorgde huisvrouw

Chief Brody (Roy Sheider) is getrouwd met Ellen Brody (Lorraine Gray). Ze hebben twee kinderen en wonen in een leuk houten huis vlak aan de kust. Toen ik Jaws voor de eerste keer zag was ik 12. In die tijd geloofde ik nog dat de haai hun houten huis zou aanvallen. Gelukkig is dat niet gebeurd. Ellen Brody is een goede, moderne echtgenote voor Chief Brody. Ze is charmant en oprecht bezorgd over haar man en kinderen. Het beeld zelf zit vol lichte pasteltinten, de compositie op zichzelf is opmerkelijk. Het heeft zowel iets van het Amerikaanse foto-realisme als het werk ven Edward Hopper. Jaws zit vol met dit soort beelden. .

 

 

De tijdloze combinaties

 De linkerfiguur op deze afbeelding is het voormalige vriendje van Chrissie. Chief Brody maakt nog een opmerking in de trant van; “Jij hebt je vriendinnetje dus laten zitten” waar op het vriendje verontschuldigd “dat hij er ook niks aan kon doen”.  Hij lag bewusteloos door de drank te slapen op het strand. Wel vreemd dat hij niet wakker is geworden door het keiharde gekrijs van Chrissie. Het vriendje heeft lang haar en draagt een soort kakkleding. Op zich niks bijzonders. Nu, meer dan dertig jaar naar dato, vindt men in Nederland deze kleding combinatie weer ‘superhip’. Fascinerend dat de tijd dan blijkt stil te staan. Chief Brody heeft overigens ook wel een vlot jack aan.

 

 

De zee die neemt en de zee die geeft

Dit is alles wat er nog over is van Chrissie na de aanval van de witte haai. Alleen een stukje hand is nog herkenbaar. Dit beeld is symbolisch voor een maximaal effect met minimale middelen. Het oogt gruwelijk, zonder dat er iets gruwelijks te zien is . Het feit dat er allerlei krabbetjes zich te goed doen aan de ‘left overs’  lijkt ook weer met vergankelijkheid te maken. De natuur ruimt alles netjes op. Vervolgens ontstaat er in het nabij gelegen stadje 'Amity' een belangenstrijd tussen Chief Brody en de burgmeester of het nu wel of niet om een ‘bootongeluk’ ging. Om Jaws toch nog een soort verhaallijn te geven.

 

De wisse dood

 “Laat me je handen zien” vraagt de moeder aan het jongetje. De moeder maakt zich zorgen over het effect van zeewater. “Alsjeblieft?” vraagt het kind.“Okee nog één keer….”. zwicht de moeder. De consequenties van dit onschuldig ogend tafereeltje zijn groot. Het is de laatste keer dat de moeder haar zoontje nog levend heeft gezien. Steven Spielberg speelt op een geniale manier in op het sentiment van de kijker.  Dat heeft hij in talloze films daarna nog even dunnetjes over gedaan. Door het slachtoffer en de moeder ‘een eigen gezicht’ te geven komt de wisse dood nog veel harder aan.

 

 

De essentiële bijrol

Chief Brody is onrustig. Zijn blik is gefocust op de zee. Ontspannen en niets vermoedend genieten de badgasten van het strand. Een ‘zakenman’, vermoedelijk hoteleigenaar, spreekt Chief Brody aan over een aantal ditjes en datjes. Chief Brody blijft beleefd maar heeft op dit moment totaal geen geduld voor de deze man. In Amerika is het normaal dat bijrollen vertolkt worden door hele goeie acteurs. Oog voor detail zou je dat kunnen noemen. Het is een publiek geheim dat Nederlanders niet kunnen acteren. Juist in bijrollen komen vaak mensen opdraven die zo belachelijk slecht acteren dat het enigszins geloofwaardige spel van de hoofdrolspelers totaal wordt ontkracht. Gebrek aan budget wordt vaak als oorzaak genoemd.

De rokende Amerikaan

 Burgemeester Larry Vaughn rookt. Op zich niks bijzonders ware dat in de hedendaagse Amerikaanse films bijna niemand meer rookt. Mede veroorzaakt door de fanatieke Anti-rook lobby. Roken wordt vaak geassocieerd met stress. De burgemeester heeft genoeg kopzorgen. Hij moet de inwoners van Amity te vriend houden en hij weet dat Chief Brody gelijk heeft. Wij  kijkers weten dan nog niet dat de burgemeester zelf ook twee kinderen heeft en zich ook zorgen maakt over Jaws. Op bovenstaande afbeelding is duidelijke een sombere grimas van de burgenmeester te zien. Wat dan ook weer ineens wordt bevestigd is dat Amerikanen kunnen acteren. 

 

 

 

De Amerikaanse humor

De lachende man in het midden is waarschijnlijk gemeenteraadslid. Het betreft een hier een openbare zitting waarin het probleem ‘Jaws’ wordt besproken. Er is een losgeld, prijs van 3000 dollar op het doden van de haai. Gezocht wordt naar een waardige haaienverdelger. De lachende man zegt; “Wordt het geld contant of in een cheque uitbetaald?” en moet dan keihard lachen om zijn eigen ‘grapje’. Amerikanen hebben zo hun eigen gevoel voor humor, beetje flauw, soms hard. Het lijkt zo vanzelfsprekend in TV series en Films net zo als bij de Engelsen. Dat het niet zo makkelijk is om leuk te zijn blijkt uit de Nederlandse TV series, die zijn wel grappig bedoeld, maar bedroevend niet-komisch.

  

De moedige Zeeman

Robert Shaw is de meest ‘ervaren’ acteur in Jaws. De van oorsprong Engelse acteur/schrijver had al een enorme staat van dienst voor dat hij aan Jaws begon. Een aantal van zijn eerdere films zijn; ‘The taking of the pelham express’,  ‘Figures in a landscape’ (een cultfilm samen met de ook al legendarische Malcom Mc Dowell). Binnen het toneel is het vrij normaal dat een acteur meerdere ‘lagen’ heeft in zijn spel. In Jaws is hij degene met de meeste diepgang. Hij is de trotse jager, de moedige zeeman ver verheven boven alle burgerlijke landrotten. De aangewezen persoon om het monster ‘Jaws’ te doden. Maar tegelijkertijd is Quint degene met het meeste ontzag voor de haai. Een diepe angst, pure wraak, de intuïtieve overtuiging dat hij een verloren strijd aan gaat.

 

De veelzijdige Roy Scheider

 Martin Brody (Roy Scheider) is in gedachten verzonken. Hij werkte vroeger in New York,  Een mensetende haai is nieuw voor hem. Zijn vrouw Ellen Brody (Lorraine Gary) probeert hem wat te ontspannen. “Let’s get drunk, let’s go foolin’ around” zegt ze. Vrij vertaald “Laten we dronken worden en wat gaan vrijen”. Dit luchtige, vrijpostige gedrag dempt tijdelijk zijn angst. Roy Scheider is acteur met vele “gezichten”. In Jaws is hij eigenlijk een groentje vergeleken met Hooper en Quint. In “Marathon man is hij de ‘macho’ vergeleken met zijn jongere broer ‘Dustin Hoffman’. Hij ontmaskert al snel de belachelijke mooie ‘Marthe Keller (geniaal geacteerd) en krijgt alsnog ‘lesje’ van ‘Laurence Olivier’ .

 

De Amerikaanse school

 “It wasn't an boat accident,' it wasn't a boat propeller, or a coral reef, or Jack the Ripper. It was a shark.” Aldus Matt Hooper (Richard Dreyfuss)  van the Oceanographic Institute. Richard Dreyfuss is net zoals Robert Shaw en Roy Scheider een ras-acteur. Hij speelde de hoofdrol verschillende Spielbergfilms en wordt ook wel het troetelkindje, alter-ego van Streven Spielberg genoemd. In deze beruchte introductie scène wordt Hooper onwel en geëmotioneerd bij het zien van het stoffelijke overschot van Chrissie. Hoewel overtuigend komt deze scène toch wat ‘overacted’ over. Het was een opzetje van Spielberg om het  pubkliek te te laten voelen dat er met Hooper niet valt te spotten.

 

De toevallige compositie

 Deze scène duurt heel kort en is van zeer geringe betekenis. Chief Brody spreekt Matt Hooper via een mobilofoon. De compositie, de vlakverdeling en het kleurgebruik is hier opmerkelijk en simpelweg erg mooi. Het lijkt alsof het zomaar een toevalstreffer is, een soort snapshot. Het genie Spielberg ziet hier natuurlijk gewoon achter. Een man die van nature een eigenzinnig ‘camaragevoel’ heeft. Het Spielberg imago heeft ook wel iets ‘glads’,  ‘kitscherigs’ ‘feel good movie-achtigs’. Gelukkig heeft het kwaad in Jaws wel een heel duidelijk en indringend gezicht. In de vele mega-succesfilms daarna lag dat wel anders.

 

 

De schildersezel

 Vlak na de nep–aanval met een plastic haaienvin wordt het weer tijd voor het echte werk. Chief Brody hoort een hoog meisjesgegil “Shark, shark!” en hij zegt “Wat nu weer?” Het bewuste meisje staat op een duin met een goed uitzicht over de binnenzee. Ze ziet de echte haai naar binnen zwemmen en slaat alarm. Op de foto is duidelijk te zien dat het meisje in buurt staat van haar schildersezel. Verder draagt ze een rode zakdoek in het haar (wat nu weer heel erg hip is) een aparte lapjes jeans (zouden verfresten kunnen zijn), een zwart truitje (terwijl alle andere mensen in de zon liggen te bakken) en ze heeft per ongeluk het lichaam van een fotomodel. Toeval?

 

De perverse schoonheid

 Er klinkt een wanhopig gegil. De drie zonnende meisjes heffen zich rustig omhoog en kijken waar het geschreeuw vandaan komt. Deze scène van drie seconden is ingeklemd tussen twee wrede scènes. Net als in de openingsscène van Jaws wordt ook hier weer subtiel een link gelegd tussen wrede perversiteit en sensuele schoonheid. Op zich niet nieuw (oa. Hitchcock’s douchescène uit Psycho) maar Spielberg heeft deze ‘verpakt’ op een zijn unieke manier. Ondanks de ‘verouderde’ radio rechts en het ontbreken van I-pods, is dit beeld tijdloos.

De gruwelijke extase

 De kijker komt nu oog in oog met het monster zelf.  Jaws kent geen genade. Deze ‘compositie’ laat zien dat een boot geen veiligheid biedt. Een subtiele verwijzing naar de latere ‘Orca’ die hetzelfde lot moet ondergaan. Even later is afgescheurd onderbeen te zien, compleet met sok en schoen wat op de zeebodem valt.  Wreed, maar ook zeer effectief. Ik was 12 toen ik ‘Jaws’ voor het eerst zag. Mijn vriendjes en ik hebben gejuicht bij het zien van deze scène die wij ‘het beentje’ noemden. Jaws heb ik nog minstens 10 keer in de bioscoop gezien. Iedere keer weer in extase. En nu is deze scène nog net zo wreed. Ik word wat minder opgewonden.

 

De twee acterende Kemphanen

 Dat Quint (Robert Shaw) een ruwe zeebonk is en Hooper (Richard Dreyfuss) een intelligent groentje dat wisten we al. Het is dan ook niet zo vreemd dat die twee in de film ruzie krijgen. Dat ze het op de set ook in werkelijkheid niet goed met elkaar konden vinden is wel verassend. Het mondaine New Yorkse karakter van Richrd Dreyfuss matchte niet zo goed met het ouderwetse Engelse van Robert Shaw. Deze ‘ongewenste’ bijkomstigheid heeft er wel voor gezorgd dat het spel nog geloofwaardiger werd. Op de één of andere vreemde manier zijn deze confrontaties toch ook weer ‘plichtmatig’. Het zou wel een saai boottochtje worden als iedereen elkaar alleen maar aardig vindt. In een bepaalde scène knijpt Quint een blikje fijn met één hand. Dat doet Hooper over met plastic bekertje. Lachen!, enige verstrooiing voor de storm.

 

 

De gevleugelde woorden

Chief Brody heeft de taak om bloedige visresten in zee te gooien om daar mee de haai lokken.  Dat is gelukt alleen hij weet hier zelf nog (net) niet. Een seconde later wel. Hij schrikt ontzettend en de bioscoopkijkers met hem. Hierna loopt hij meteen naar Quint in de stuurhut en spreekt de legendarische woorden; “You need a bigger boat”. Dat blijkt geen loze waarschuwing. Door Jaws is deze zin een uitdrukking geworden in de Amerikaanse taal en wordt gebruikt in een algemene context van “Je hebt iets groters nodig dan je nu al hebt”. Op de foto draagt Chief een Ray-Ban achtige bril die nu totaal uit de mode is en zijn sigaret komt ook pontificaal in beeld. In ‘the seventies’ werd er nog niet zo spastisch gedaan over iemand die gezellig een sigaretje opsteekt.

De kapitein Ahab van de Orca

 Quint reageert niet als Brody zegt “You need a bigger boat”.  Hij lijkt in gedachten verzonken. Quint heeft respect voor de witte haai maar is ook bang voor zijn grootste vijand. In plaats vluchten zoekt hij zijn eigen noodlot op.

Het heilige boek ‘Jona’ (Jonas in de Walvis) behandelt de geschiedenis van de profeet Jona die wordt opgegeten door een ‘grote vis’. Hij blijft in leven in de maag van de vis, roept daar middels gebeden de Heilige geest aan, en wordt ook weer levend uitgespuugd. Een ongelooflijke geschiedenis zou men denken, toch zijn er genoeg Christenen die geloven dat dit allemaal echt is gebeurd.

 Het boek ‘Moby Dick’ is gebaseerd op waar gebeurde verhaal over de walvisvaarder ‘de Essex’. Het draait allemaal om een kwaadaardige, gigantische witte walvis ‘Moby Dick’. Kapitein Ahab van de ‘walvisvaarder ‘Pequod’ heeft een houten been. het is afgebeten door de walvis, ‘Moby Dick’ Zijn leven  staat in het teken van wraak. Het boek Moby Dick is ‘losjes’ gebaseerd op ‘Jona en de walvis’. In feite is Quint de ‘kapitein Ahab’ van de Orca. Het is zo jammer dat hij niet ‘levend’ wordt uitgespuugd door Jaws. 

 

 

De samenkomst

 Quint en Hooper komen nader tot elkaar. Trots laat Hooper een litteken op zijn been zien. Quint blijkt een verborgen litteken te hebben op zijn arm. Een lang indrukwekkend monoloog volgt over ultieme angsten en onwaarschijnlijke gruwelijkheden. De ondergang van de USS Indianapolis. Een monoloog wat Robert Shaw zelf heeft geschreven. Wellicht het beste acteerwerk uit de hele film. Vlak na het  monoloog ontstaat er een gezellig samenzang,  Plotseling klinkt er een dof gedreun. Brody en Hooper hebben nog even niks door. Quint kijkt heel serieus. Jaws wil ook even gezellig meedoen.

 

De ongelijke strijd

 De heren gaan op huis aan. De nog levende Jaws wordt aan touwtjes meegesleurd. Althans zo lijkt het. In werkelijkheid blaast Quint moedwillig de motor van de Orca op. Zijn beweegredenen zijn duister. De Orca is dan al zo lek als een mandje en laatste stukje kracht wordt hier kapot gemaakt. De scheepsradio is al veel eerder door Quint met een honkbalknuppel tot moes geslagen. Wat bezielt Quint toch? Het heeft te maken met zijn persoonlijke vete. Zelf-destructie. Een ongelijke strijd die hij niet kan winnen maar die hij ook niet schijnt te willen winnen? Hoe Robert Shaw dit karakter dan vormgeeft is subliem. (zie ook foto) Acteren op eenzame hoogte.

 

 

De meester-leerling

Het ‘groentje’ Hooper wil nu met zijn stalen anti-haaien kooi het water in. Quint begint alweer te zeiken. Nu gaat het licht uit. “Do you have any better suggestions?” schreeuwt hij woedend. Robert Shaw is natuurlijk niet de enige die een beetje kan acteren. Richard Dreyfuss is wel een nieuwkomer, maar niet zo maar iemand. Je moet wel Steven Spielberg heten om zo een meester-leerling voor de dag te toveren. In het boek “Jaws” waar de film op gebaseerd is, overleeft Hooper het haaienkooi avontuur niet, in de film wel. Natuurlijk alleen maar om er een soort van Hollywood happy-end van te maken

 

De laatste minuten van Quint

 De laatste momenten van de Orca zijn geteld. Chief Brody is nog bezig met opruimen terwijl Hooper al eerder onder water de kooi is uitgezwommen. Quint weet dat het echte gevaar nu snel nadert en het ieder moment einde oefening kan zijn. Jaws is bezig met een tegen offensief. Zijn Orca is nu niks meer waard, voor de helft volgelopen met water. Op de foto is te zien dat Quint de haai als het ware ‘hoort’ aankomen, terwijl Chief Brody nog niks door heeft. Waarom Quint in zijn laatste minuten ineens een blauwe zakdoek-hoofdband draagt is onduidelijk? Wellicht omdat deze symbool staat voor de piraat in Quint?

 

De onvermijdelijke ondergang

Het onvermijdelijke einde van Quint is aangebroken. Jaws heeft zichzelf bovenop het zinkende schip geramd. Quint grijpt de hand van Brody maar moet deze helaas loslaten en zo glijdt hij in de woest bijtende kaken van Jaws. Luid schreeuwend wordt Quint naar binnen gewerkt en doormidden gebeten. Er komt er bloed uit zijn mond. Het is eindelijk afgelopen. Dit is meest gruwelijke scène uit Jaws.

In 1975 was de wrede film nog niet zo een gemeengoed als nu. Dat Quint moest sterven, dat was duidelijk. Maar waarom op zo een expliciete, gruwelijke manier? Zou het wellicht een artistiek ‘filosofische’ reden hebben gebaseerd op de legendes van Jona of Moby dick? Helaas, het is voornamelijk effectbejag. Steven Spielberg geeft de toeschouwers een bloederig ‘kadootje’ wat niet snel zal worden vergeten. Waarmee hij zich meteen onderscheidde van talloze andere thrillers uit die tijd, een trendsetter dus. De kijkers zijn geschokt door zijn wisse dood en hebben net zo als Brody een diep wraak gevoel naar Jaws. Alle middelen zijn nu geoorloofd om het monster te vernietigen.

 

De haai moet dood maar hoe?

In het boek ‘Jaws’ van Peter Benchley wordt Hooper opgegeten in de haaienkooi. Jaws sterft  langzaam aan zijn verwondingen en zinkt naar de zeebodem. Spielberg vond dit einde niet spectaculair genoeg,  Jaws krijgt door Brody een zuurstoffles in zijn bek geduwd. Door een wel gemikt geweer schot van Brody en met een luide knal ontploft Jaws in duizend stukjes. Wellicht één van de meest onwaarschijnlijke eindes van een horrorfilm ooit. Maar het publiek slikt het als zoete koek. Wat een geweldige ‘apotheose’, eindelijk krijgt de haai zijn lang verwachte, verdiende loon.

 

 

De overlevenden

 Jaws is dood en Hooper blijkt nog te leven. Een geweldig happy-end. Als Hooper ook was overleden was het een minder vrolijke bedoeling geweest. “Quint?” vraag Hooper nog even hoopvol. “No” zegt Brody serieus terug. Hij lijkt bijna te zeggen “Niks aan te doen, net goed”. Dat zou weer een logische verwijzing kunnen zijn naar Quint’s zelfdestructie. Brody had notabene een aandeel in het overlijden van Quint. Hij moest hem loslaten. Maar dit is vast niet op deze manier bedoeld door Spielberg.

 

De gracieuze Nachtmerrie

De twee helden zwemmen langzaam naar huis. “Weet jij wat voor dag het is” vraagt Hooper.  Fade out. Een gedroomd einde. De toeschouwers kunnen voldaan de zaal verlaten. Een helden-einde is zo saai. Vroeger al en nu nog steeds

 De film “Jaws” werd een mega succes De haaienjacht is door Jaws alleen maar erger geworden. In werkelijkheid vertoont de witte haai een heel ander jaaggedrag dan in Jaws . Veel ‘mensvriendelijker’ zeg maar. Jaws is een sprookje. Haaien zijn de ‘dinosaurussen’ van de wereldzeeën die met uitsterven worden bedreigd. Een witte haai zwemmend door zijn koninkrijk is van een gracieuze schoonheid. Dat de mens nog steeds actief jaagt op deze bijzondere dieren is de ware nachtmerrie.

Ondanks deze schaduwzijde is de film Jaws net zo goed onnavolgbaar in haar schoonheid. Dat is de paradox. Steven Spielberg is geen gewetenloze gek die het gemunt heeft op zielige roofdieren.De film is in een korte tijd gemaakt voor een relatief laag budget. Het heeft de hele wereld veroverd en miljoenen mensen overdonderd. Nu dan 32 jaar later, iedere keer als ik de DVD afspeel en de muziek begint ‘tam-tam, tam-tam’…….  De tranen komen al weer bijna.